بارتر/تهاتر و روشهای تهاتر

بارتر یا داد و ستد پایاپای، در معاملات اقتصادی، نوعی از انجام معامله است که در آن کالا یا خدمات بدون هیچ‌گونه واسطه‌ای (پول یا طلا نمونه‌ای از واسطه‌های معاملاتی هستند) با یک دیگر مبادله می‌شوند. در معامله پایاپای کالا یا خدمات در ازای کالا یا خدمات دیگر گرفته می‌شود. این یک نمونه بسیار ساده از انجام معاملات با سیستم تهاتر (Barter system) است. در دنیای امروز و با وجود پیشرفت‌های اقتصادی، هنوز هم در برخی موارد محدود از سیستم بارتر یا تهاتر استفاده می‌شود. البته امروزه معاملات بیش‌تر با واسطه‌هایی مانند پول یا طلا انجام می‌شود.

 با توجه به شرایط تحریمی حاکم بر اقتصاد ایران در عرصه تجارت بین‌الملل راه‌های مختلفی برای حفظ بازار وجود دارد که یکی از آنها تهاتر است. 

در اقتصاد امروز نیز معاملات تهاتری در جریان است. نظریات مختلفی در مورد این‌که آیا تهاتر یا بارتر منحصر به شرایط دشوار اقتصادی است یا خیر، وجود دارد؛ اما نکته جالب توجه اینجاست که هم‌اکنون قدرت‌های اقتصادی دنیا نیز از این روش معامله در چرخه اقتصادی خود بهره می‌برند. بنابراین سیستم بارتر یا تهاتر، نه تنها در کشورهای تحت فشار اقتصادی، بلکه در همه جای دنیا رایج و شناخته شده است. البته واضح است که در شرایط دشوار اقتصادی و تحریم ارزی، انجام معاملات بین‌المللی به روش تهاتر، می‌تواند تا حدودی مشکلات و محدودیت‌های به وجود آمده را کاهش دهد.

روش‌های تهاتر در اقتصاد امروز

تجارت متقابل مجموعه‌ای از روش‌های تجاری است که در آن صادرکننده یا واردکننده تعهد می‌کند در ازای کالا یا خدمات صادره به کشور خریدار (یا وارده از کشور فروشنده) کالا یا خدماتی را به ارزش کل معامله یا بخشی از آن خریداری یا صادر کند. تجارت متقابل شامل معامله تهاتری، خرید متقابل، معامله جبرانی، معامله بای‌بک، معامله افست و معامله انتقالی است.

انواع تجارت متقابل به شرح زیر است:

-معامله تهاتری (پایاپای)

شکلی از تجارت متقابل است که در آن مبادله مستقیم کالا‌ها و خدمات در ازای کالا‌ها و خدمات دیگر میان دو طرف و بدون مبادله پول صورت می‌گیرد.

-خرید متقابل

شکلی از تجارت متقابل است که در آن صادرکننده کالا‌ها یا خدمات به یک کشور، متقابلاً کالا‌ها یا خدماتی را از همان کشور خریداری می‌کند. این خرید شامل دو معامله مستقل است: قرارداد اول (در خرید متقابل) مانند قراردادهای معمولی فروش بین‌المللی است که طبق آن فروشنده کالا را به خریدار تحویل می‌دهد و بهای آن را نقداً به یک ارز مورد توافق دریافت می‌دارد. قرارداد دوم مربوط به الزام فروشنده اولیه به خرید از کشور دیگر است که معمولاً کمی وسیع‌تر و پیچیده‌تر خواهد بود.

-معامله جبرانی

شکلی از تجارت متقابل خواهد بود که در آن وارد‌کننده تمام یا بخشی از قیمت کالای خریداری شده را به شکل کالا به صادر‌کننده پرداخت می‌کند.

-معامله بای‌بک (Buy back) یا بیع متقابل

معامله بای‌بک یا بازخرید، یکی از شیوه‌های معاملات تهاتری است. این نوع از تهاتر در صنایع عظیم و پر هزینه کاربرد بیش‌تری دارد. بای‌بک را به بیان ساده می‌توان این طور توضیح داد: در این روش تجهیزات، ماشین‌آلات و وسایل مورد نیاز تولید، از طرف یک عرضه‌کننده خاص به کشوری صادر شده و در عوض محصولات تولید شده به وسیله همین تجهیزات و ماشین‌آلات، به جای هزینه نقدی این تسهیلات در مدت زمان معینی دریافت می‌شود. این نوع قرارداد می‌تواند محدودیت‌های تحریم را کاهش دهد و فناوری‌های جدید و پیشرفته را به کشور وارد کند.

-مبادله انتقالی

مبادله انتقالی، انتقال مازاد در حساب‌های تجاری مربوط به توافقنامه‌های تهاتری دو جانبه است که از طرف بستانکار این حساب‌ها به شخص ثالث در ازای دریافت ارز معتبر صورت می‌گیرد. این معامله مبادله کالایی نبوده بلکه یک معامله ارزی است، دلال این مبادله پس از انجام سلسله عملیات پیچیده، کالا را در مقابل ارز معتبر به فروش رسانده و پس از کسر حق‌العمل خود، باقی‌مانده را به طرف بستانکار تحویل می‌دهد.

-سوآپ کالا

سوآپ به معنای تعویض، معاوضه و جایگزینی است. سوآپ نوعی از معاملات است که به 3 دسته: سوآپ ارز، سواپ نرخ بهره و سوآپ کالا تقسیم می‌شود. آنچه در واقع نوعی از تهاتر و معامله پایاپای محسوب می‌شود، سوآپ کالا است. در این روش معامله، یکی از طرفین معامله کالایی را دریافت می‌کند و متعهد می‌شود که معادل ارزش آن را در نقطه‌ای دیگر به طرف دوم تحویل دهد.

-معامله افست

نوعی از معامله کالا به کالا است که در این نوع قرار‌داد توافق می‌شود که یک کشور، تجهیزات گران‌قیمت نظامی، حمل‌و نقل و ترابری را از کشوری پیشرفته و صنعتی خریداری کند و کشور فروشنده کالا نیز تعهد می‌کند که در زمینه‌های اقتصادی مرتبط یا غیرمرتبط با کشور خریدار همکاری کند. البته در این نوع معامله از «پول» یا واسطه معاملاتی استفاده می‌شود، اما می‌تواند نوعی از داد و ستد پایاپای محسوب شود.